استاد پژوهشگاه اقیانوس شناسی مطرح كرد:
نشست تغییر اقلیم باکو فرصت بین المللی برای محافظت از زیست بوم خزر
به گزارش نقشه، عضو هیئت علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی ضمن اشاره به برگزاری نشست تغییر اقلیم سازمان ملل متحد در باکو، این رویداد بین المللی را فرصت خوبی برای طرح مبحث محافظت از زیست بوم خزر و اجرای تصمیم های پیشین دانست و تصریح کرد: گامهای اجرایی در مورد حفظ زیست بوم این دریا سبب احیا و پویایی آن و بهره مندی همه کشورهای ساحلی می شود.
دریای خزر بزرگترین حوضه آبی محصور در خشکی است، در واقع خزر یک دریاچه است که به سبب گستردگی اش بعنوان دریا نامیده می شود. حالا اتصال آبی دریای خزر با دریاهای آزاد، از راه دو کانال کشتیرانی از رودخانه ی ولگا به دریای آزوف (سپس دریای سیاه) و از ولگا به دریای بالتیک، برقرار است، اما به مفهوم ورود آب از این دریاها به دریای خزر نیست.
دریای خزر به طول حدود ۱۲۰۰ کیلومتر، عرض حدود ۲۰۰-۴۵۰ کیلومتر، عمق متوسط حدود ۲۰۸ متر، مساحت ۳۷۶ هزار کیلومتر مربع و حجم ۷۸ هزار کیلومتر مکعب، گسترده شده است. طول خط ساحلی دریای خزر حدود ۷۵۰۰ کیلومتر و حداکثر عمق آن هزار و ۲۵ متر است. حوضه آبریز دریای خزر، سرزمینی که بارندگی روی آن در نهایت به دریای خزر سرازیر می شود، دارای مساحتی حدود ۳، ۵۰۰، ۰۰۰ کیلومتر مربع است. حوضه آبریز خزر در کشورهای ساحلی خزر شامل ایران، روسیه، قزاقستان، ترکمنستان و جمهوری آذربایجان و بخش کمی هم در ترکیه، ارمنستان و گرجستان قرار دارد.
ابعاد دریای خزر (طول، عرض، عمق، مساحت، حجم آب، و طول خط ساحلی) وابسته به تراز آب است. ارقام آورده شده در بالا در ارتباط با تراز منفی ۲۸ است. در اینجا تراز آب خزر هم نسبت به تراز نقشه برداری در دریای بالتیک است که با ترازی که در ایران استفاده می شود مقداری متفاوت است. نقشه های بستر و خیلی از منابع بین المللی بر اساس تراز بالتیک عرضه می شود.
دریای خزر با مسائل زیست محیطی مختلفی روبروست، اما چند سالی است که کاهش تراز آب دریای خزر یا همانطور که مردم عادی می گویند پایین رفتن یا پسروی سطح آب دریا بیشتر از بقیه مسائل ذهن مردم را درگیر کرده است. در صورتی که طی دهه های ۶۰ و ۷۰ خورشیدی بالاآمدن آب دریا هم باعث خسارت ها و نگرانی های شده بود این دفعه عقب رفتن آب دریا همان نگرانی ها را پدید آورده است.
همزمان با برگزاری بیست و نهمین نشست سالانه تغییر اقلیم سازمان ملل متحد یا کاپ ۲۹ (۱۱ تا ۲۲ نوامبر، ۲۱ آبان تا ۲ آذر)، در گفتگو با حمید علیزاده به حقیقت های محیطی خزر پرداختیم و به نقل از این کارشناس محیط زیست دریای خزر به سوالاتی در مورد این دریا پاسخ دادیم؛ همچون این که آیا تغییرات محیطی در دریای خزر مانند کاهش تراز آب آن ناشی از تغییرات اقلیمی است یا ناشی از مصرف آب توسط کشورهای واقع در حوضه آبریز آن؟ اگر آب همه سدها به سمت دریا رها شود، مشکل تراز حل می شود و آیا تراز آب دریای خزر مهم ترین جنبه آن است؟.
وی در این مورد اظهار داشت: بیشتر از دو سده است که بسیاری جنبه های جغرافیایی خزر معرفی شده، اما هرازگاهی بعنوان سوال علمی مطرح می شود و گویی باید پژوهش جدیدی برای پاسخ به این سوالات صورت گیرد. در واقع نیاز داریم در عرضه اطلاعات علمی و پرسش های علمی در مورد دریای خزر از انباشت تجارب گذشته، استفاده نماییم. گرچه اندازه گیری و نمونه برداری در دریا و آزمایش نمونه ها اطلاعات ذی قیمتی در مورد محیط زیست دریا می دهد. حالا داده های ماهواره ای و داده های بازتحلیل بخش زیادی از مجهولات دریای خزر و حوضه آبریز آنرا روشن می کند؛ طوری که می توانیم با دانش حدودا کافی در مورد تغییرات خزر صحبت نماییم.
موقعیت دریای خزر
علیزاده افزود: دریای خزر ارتباط آبی با دریاها و دریاچه های پیرامونی ندارد. از راه کانال های کشتیرانی ولگا-دن-آزوف-دریای سیا و کانال ولگا-بالتیک تبادل آب با اهمیتی صورت نمی گیرد، ولی امکان ورود گونه های زیستی غیر بومی وجود دارد. ذوب شدن یخ های قطب شمال (که اقیانوس است) بر ولگا تأثیر ندارد. در حوضه آبریز خزر بخصوص در ولگا زمینهای یخبندان (Permafrost) وجود ندارد. یخچال های کوهستانی در قفقاز و البرز درحال ذوب شدن هستند، اما اهمیت زیادی بر تراز آب ندارند.
آب ورودی به دریای خزر عموما از رودخانه ولگا تأمین می شود. بارش روی دریا و رودخانه های دیگر با هم حدود یک سوم آب ورودی به دریا را تأمین می کنند. نقش آب زیر زمینی بسیار ناچیز است. خروج آب از دریا تنها از راه تبخیر است. استفاده از آب دریا برای آب شیرین کن ها بسیار بسیار ناچیز است.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی افزود: تعداد و حجم سدهای ساخته شده درحوضه آبریز خزر مشخص است، هر تغییر جدیدی در تصاویر ماهواره ای با وضوح خوب دیده می شود. یک اشتباه رایج در کشور ما ترجمه کلمه روسی Дамба (دامبا) به سد است. شاید دلیل آن نزدیکی تلفظ به کلمه (Dam) به مفهوم سد باشد. ولی این کلمه روسی (دامبا) به مفهوم خاکریز (Embankment) است که در کنار شهرها و روستاها برای پیشگیری از ورود ظغیان رودخانه ایجاد می شود و معمولاً حدود نیم تا یک متر ارتفاع دارد.
وی در پاسخ به این سؤال که آیا تغییرات تراز آب در دریای خزر ناشی از تغییرات اقلیمی است یا برداشت یا مصرف آب در حوضه آبریز خزر، پاسخ داد: تغییرات تراز آب در گذشته هم، بارها روی داده است. حتی در زمان ساسانیان دریای خزر با کاهش تراز بیشتری روبرو شد به صورتی که خیلی از تالاب های کم عمق خشک شدند. دلیل اصلی تغییر تراز آب در گذشته، تغییرات اقلیمی بوده است.
علیزاده در این مورد که آیا در دهه های اخیر و با ساخت سدهای بزرگ ساخته شده باز هم تغییرات اقلیمی سبب کاهش تراز شد یا مصرف آب سدها؟ تصریح کرد: بیشتر سدهای بزرگ در حوضه آبریز خزر در دهه های ۱۳۳۰ و ۱۳۴۰ خورشیدی ساخته شدند. ازاین رو بعد از پر شدن اولیه سدها با آب، مصرف آب هم شدت یافت و بعد از مدتی حدودا تثبیت شد. کاهش تراز آب در هنگام توسعه سدها و بعد از آن تا سال ۱۳۵۷ ادامه داشت. در حالیکه سدها کارکرد داشت و مصرف آب هم به آرامی درحال افزایش بود، تراز آب خزر آغاز به بالا آمدن کرد و از سال ۱۳۵۸ تا سال ۱۳۷۳ حدود دو متر و سی سانتیمتر بالا آمد.
استاد پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی افزود: در این هنگام مصرف آب در اوج خود در حوضه آبریز در سال ۱۳۷۰ به ۵۰ کیلومتر مکعب (۵۰ میلیارد متر مکعب) رسید. از سال ۱۳۷۳ به بعد با چند نوسان، در مجموع تراز آب خزر رونده کاهنده پیدا کرد و الان حدودا به تراز پایین مشابه سال ۱۳۵۷ رسید. اما مصرف آب در مجموع حوضه آبریز خزر حدود ۴۵ کیلومتر مکعب در سال است. هم در تراز بالا و هم در تراز پایین مصرف آب وجود داشته، حتی در تراز بالا مصرف آب اندکی بیشتر بوده است.
دلیل اصلی کاهش تراز آب دریای خزر، مصرف آب نیست. دلیل اصلی کاهش تراز آب خزر، کاهش آبدهی رودخانه ای بخصوص ولگا و افزایش تبخیر از سطح دریا است. افزایش تبخیر هم تنها به سبب افزایش دما نیست بلکه نقش مهم را تغییر رژیم باد روی خزر ایفا می کند که سبب خروج آب تبخیر شده، می شود.
وی تصریح کرد: بنابر این تغییر اقلیم در خزر نقش کلیدی در نوسان تراز آب ایفا می کند. اما آیا این کاهش تراز آب ادامه خواهد یافت. فعلاً روند کاهنده است و پیشبینی دراز مدت تراز آب خزر از نوع پیشبینی اقلیمی است که دقت کمی دارد. برای مثال، میتوان با دقت خوبی هوای چند روز آینده را پیش بینی نمود، اما اینکه اول نوروز ۱۴۰۴ هوا در تهران بارانی خواهد بود یا نه و میزان بارش حدودی چقدر خواهد بود، فعلاً ممکن نیست. ازاین رو برای پیشبینی دراز مدت تراز آب خزر باید پیش بینی نمود که در سالهای آینده چقدر بارش روی حوضه آبریز خواهد بود و چقدر تبخیر می شود و در مجموع چقدر آب کمتر یا بیشتر وارد خزر خواهد شد که تراز را تغییر دهد. این پیشبینی ها هنوز دقت بسیار کمی دارند.
در مورد نقش سدها بر وضعیت دریای خزر بزرگنمایی می شود
علیزاده در پاسخ به این سؤال که اگر آب همه سدها به سمت دریا رها شود، مشکل تراز حل می شود؟ عنوان کرد: سدهای ساخته شده در حوضه آبریز خزر دارای حجم اولیه ۲۱۲ کیلومتر مکعب (۲۱۲ میلیارد متر مکعب) بودند. حالا بیش نیمی از این حجم با رسوب پر شده و حجم مفید سدها ۱۰۰ کیلومتر مکعب (۱۰۰ میلیارد متر مکعب) است. آیا میتوان آب همه سدها را به سمت خزر رها کرد؟ فرض نماییم چنین شود، چقدر تراز بالا خواهد آمد؟ اگر حجم ۱۰۰ کیلومتر مکعب را بر مساحت امروزی دریا تقسیم نماییم و دریا را یک ظرف با ساحل عمودی درنظر بگیریم، تراز باید ۲۷ سانتیمتر بالا بیاید. ولی عملاً چون آب در سواحل کم شیب پخش می شود مقدار بالا آمدن تراز آب خیلی کمتر است.
وی تصریح کرد: رها سازی فقط یکبار مفید می باشد و بعد از آن باردیگر تراز آب خزر وابسته به ورودی آب و تبخیر است. در مورد نقش سدها در تراز آب حالا بزرگنمایی می شود. ورود حجم زیاد آب از ولگا به تنهایی و بدون تغییر در رژیم تبخیر از سطح دریای خزر نمی تواند تغییر قابل توجی در تراز آب خزر ایجاد نماید. به صورت مثال در سال ۱۳۹۴ آبدهی ولگا به خزر ۱۸۲ کیلومتر مکعب (۱۸۲ میلیارد متر مکعب) بود که یکی از کمینه مقادیر آبدهی ولگا است، و تراز آب در انتها آن سال ۲۹ سانتیمتر نسبت به سال قبل کاهش پیدا کرد. در سال ۱۳۹۵ آبدهی ولگا به خزر ۲۶۱ کیلومتر مکعب (۲۶۱ میلیارد متر مکعب) بود، در حالیکه با افزایش ۷۹ کیلومترمکعب آب نسبت به سال قبل، تنها پنج سانتیمتر تراز آب افزایش پیدا کرد. افزایش نیافتن تراز آب متناسب با افزایش آبدهی ولگا حاکی از نقش مهم تبخیر در سالهای اخیر است.
این کارشناس وضعیت زیست محیطی دریای خزر در این مورد که آیا تراز آب مهم ترین جنبه دریای خزر است؟ تصریح کرد: آیا فکر می نماییم دریای خزر مثل دریاچه آرال و دریاچه ارومیه کوچک و به تدریج خشک می شود؟ دریای خزر بیشتر شبیه یک اقیانوس است تا اینکه شبیه دریاچه ارومیه یا آرال باشد. با وضعیت امروزی بارش و تبخیر و مصرف آب دریای خزر خشک نخواهد شد. کاهش تراز آب به نحوی که خزر شمالی خشک شود در حدود ۸۰۰۰ سال پیش روی داد ولی دریای خزر خشک نشد و محیط زیست آن حفظ شد. آن چه به همراه تراز آب مهم می باشد، محیط زیست خزر است که آب دریا بستری به منظور زندگی مجموعه متنوعی از زیست بوم دریای خزر است.
صید بیش از اندازه و صید قاچاق؛ بلای جان خزر
موضوع محیط زیست دریای خزر در گرماگرم بحث های تراز آب، موضوعی حاشیه ای شده است. در حالیکه میزان حجم آب برداشت شده از ولگا حدود ۷ درصد آبدهی ولگا است، مصرف آب در سواحل خزر جنوبی فزاینده است و آبدهی رودخانه در فصل گرم بشدت کاسته شده است؛ طوری که زیستگاه های رودخانه ای معمولاً مناسب برای تکثیر طبیعی ماهیان مناسب نیستند. بسیاری زیستگاه های تکثیر طبیعی در رودخانه های بخش های دیگر خزر (بجز اورال) هم تخریب شده اند.
وی خاطرنشان کرد: صید بیش از اندازه، صید قاچاق و شکار سبب تخلیه زیستی دریا می شود. با وجود ممنوعیت صید ماهیان خاویاری، ماهی و خاویار آن در کشورهای ساحلی به وفور یافت می شود. در این شرایط حجم زیادی آلاینده وارد رودخانه ها، تالاب ها و دریای خزر می شود؛ طوری که در فصل گرم، ماکروجلبک در سواحل رشد می کند. در هنگامه کاهش تراز آب، توجه به محیط زیست خزر کم رنگ شده. تالاب های ساحلی مهم هستند ولی بخش بسیار کوچکی از زیست بوم خزر هستند. در گذشته بارها با تغییر تراز آب دریا، محدوده تالاب ها هم تغییر نمود.
علیزاده اظهار داشت: اما هنگامی که تراز درحال کاهش است محدوده تالاب نباید به زمین کشاورزی و دامداری تبدیل گردد و شکار گسترده در آن صورت گیرد. حالا اگر تراز آب هم بالا بیاید مشکل زیست محیطی را حل نمی نماید. مشکل زیست محیطی با اقدامات منطقه ای برای کاهش ورود آلاینده ها، حفظ آبدهی رودخانه ای برای پایداری زیست بوم، ایمن سازی رودخانه ها برای تکثیر طبیعی ماهیان، همینطور صید متناسب با ذخایر دریا، به تدریج حل خواهد شد. در غیر این صورت محیط زیست دریا به مرحله بدون برگشت خواهد رسید، یعنی نمی توان زیست بوم دریا را در شرایط طبیعی خود حفظ کرد.
وی در انتها خاطرنشان کرد: در فرصتی که کنفرانس تغییرات اقلیمی در باکو در ساحل خزر برگزار می شود، جا دارد برای حفظ زیست بوم خزر اقدام عملی موثری انجام و تصمیمات اتخاذ شده پیشین مانند ممنوعیت شکار فوک و صید ماهیان خاویاری به درستی اجرا شود. گامهای اجرایی در مورد حفظ زیست بوم این دریا سبب احیای باردیگر و پویایی زیست بوم آن می شود و همه کشورهای ساحلی را بهره مند می کند.
منبع: نقشه
این مطلب Go Map را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط در نقشه
نظرات بینندگان نقشه در مورد این مطلب